مورخ و فیلسوف و عارف بزرگ قطب الدین اشکوری نویسنده محبوب القلوب 

 

گوشه ای از زندگی و آثار قطب الدبن اشکوری

محمد بن شیخ علی بن عبدالوهاب بن پیله فقیه اشکوری دیلمی ‌‌ملقب به قطب‌الدین، شیخ الاسلام و بهاءالدین از مشاهیر حکما و عارفان اسلامی ‌‌سده یازدهم هجری قمری به شمار می‌‌آید. وی از شاگردان برجسته میر محمدباقر داماد (متوفی ۱۰۴۲ ق) و هم‌عصر با حکیمان و عالمان بزرگی چون: فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱ ق)، ملا محمدتقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰ ق) و شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۰۴ ق) بوده و عالمی‌‌ جلیل، فاضل، عامل، متأله و متبحر در علوم و شاعر است.[پیله یعنی بررگ]• 

                    بخاطر کوچ به لاهیجان و رشدونمو در این شهر به قطب الدین اشکوری لاهیجی معروف شد.[نگارنده ]

قطب‌الدین محمد از طرف پدر و مادر به دو خاندان بزرگ و مهم منتسب است. پدرش شیخ علی از عالمان معروف اشکورات رودسر است که به خاطر داشتن موقعیت ممتاز علمی، توسط والی لاهیجان بنا به علل ناگفته، از اشکور به لاهیجان آمده و این شهر را به عنوان وطن اختیار کرده و منصب شیخ الاسلامی ‌‌لاهیجان را عهده‌دار گردیده است. جدش شیخ عبدالوهاب و جد اعلای او، پیله فقیه اشکوری، همگی از عالمان بزرگ عصر خویش در آن سامان بوده‌اند.مادرش نیز زنی علوی به نام فاطمه است که همراه پدر (سید علی) و پدر بزرگش (سید محمد یمنی) از ترس پادشاه روم برای حفظ مذهب خود به ایران آمدند. این سه، در قزوین بر شاه طهماسب صفوی وارد و از سوی وی مورد اکرام قرار گرفتند. قطب الدین در وصف مادر خود می‌‌نویسد: مادرم از سادات جلیل القدر، مؤمنه، عابده، زاهده و دارای علوم ظاهری و باطنی و واجد صفات ممتاز اخلاقی و روحی بوده است.

وفات

از سال رحلت قطب‌الدین اطلاع دقیقی در دست نیست اما از آنجا که خود در محبوب القلوب تصریح کرده، از زلزله هولناک لاهیجان که در سال ۱۰۸۸ ق. رخ داده، جان سالم بدر برده و از طرف دیگر فرزندش، شیخ محمدجعفر، در سال ۱۰۹۵ ق. از آماده‌سازی فهرست محبوب القلوب فراغت یافته و در آنجا، هنگامی‌‌ که از پدر خویش یاد می‌‌کند، عبارت رحمة الله علیه را بکار برده که حاکی از درگذشت اشکوری است. در ضمیمه این دو مطلب می‌‌شود نتیجه گرفت که او در فاصله زمانی ۱۰۸۸-۱۰۹۵ ق. چشم از جهان فروبسته است. وی در هنگام عزیمت به گیلان در منطقه تاریخی دیلمان چشم از جهان فروبست. پیکر پاک وی را به قم منتقل و در این سرزمین دفن شد.

 از وی چند اثر قرآنی، اخلاقی و عرفانی باقی مانده است. وی دارای لقب‌های شیخ‌الاسلام، بهاء‌الدین و نیز قطب‌الدین بود. مقبرهٔ او در لاهیجان قرار داشت که در سال ۱۳۸۷ برای ساخت میدان تخریب شد.

 

قریحه شعری

قطب‌الدین دارای قریحه شعری نیز بوده است. با ملاحظه کتاب محبوب القلوب و... این مطلب صریحاً آشکار می‌‌شود؛ زیرا مؤلف مقدار زیادی از اشعار را به صراحت به خود اسناد می‌‌هد. از ملاحظه این اشعار پرمغز و پخته، قدرت طبع و قریحه سرشار و توانایی وی در شعر بدست می‌‌آید. در محبوب القلوب این گونه آورده است:

 

خدایا لطف کن علم لدنّی * کزو قائم شود ارکان دینی

ز تحقیقات اشراقی چه لافی * ز تدقیقات مشایی چه بافی

حکیمی‌‌ کو براه عقل پوید * تو گویی علم خود از جهل جوید

به عقل خود چسان پیچیده گویی * که نقلی در جهان نشنیده گویی

ترا از آب و عقل اهل یونان * طهارت کی شود حاصل به بایقان

ز خاک یثرب نقل ار نمایی * تیمّم به که زیشان آب خواهی

گر آیین کلامت خوش نماید * ترا تحقیق بی شبهت فزاید

سخن جویی ز صوفی خود چه حاصل * که گوید از ریاضت گشته واصل

نمود از گوشه گیری پلّه پلّه * گمان اعتکاف شرع چله

چو در دین عجایز عجز بودست * از آن پیغمبر این طاعت شنود است

به در گاه حق ار عجز آوری پیش * شوی در دانش از هر کاملی بیش    

منبع :محمدتقی ادهم‌نژاد لنگرودی، ستارگان حرم، جلد ۱۸، صفحه ۲۰۳-۲۱۷.{(سایت دانشنامه اسلامی  http://wiki.ahlolbait.com)جهت دسترسی به منابع کاملتر متن  پانویس مقاله پانویس ۱ تا ۱۰ در سایت  دانشنامه مراجعه شود رجوع شود.}

فیلسوف بزرگ مرحوم  شهید مرتضی مطهری می نویسد: قطب‌الدین اشکوری صاحب کتاب معروف محبوب القلوب ، در تاریخ‌ فلاسفه ، شاگرد میرداماد بوده است.

منبع:(خدمات متقابل اسلام و ایران نویسنده : مطهری، مرتضی    جلد : 1  صفحه : 588).

 

طبقه بیست و دوم فلاسفه اسلامی

قطب الدین اشکوری در طبقه فلاسفه اسلامی دوره ی صفویه جای می گیرد. طبقه‌بندی فلاسفه اسلامی از نظر سیر زمانی بر حسب استاد و شاگردی می‌باشد. یعنی آنان‌که در یک طبقه‌ قرار می‌گیرند، یا واقعا از اساتید طبقه بعدی و شاگردان طبقه قبل هستند و یا هم‌زمان آن‌ها می‌باشند. منظور از فلاسفه اسلامی آن‌هایی هستند که در جو اسلامی و محیط اسلامی فعالیت داشته‌اند و احیانا مسلمان هم نبوده‌اند. این طبقه شاگردان شیخ بهایی و میرداماد و میرفندرسکی می‌باشند۱ - میرزا رفیعا۲ - ملاصدرا۳ - ملا شمسا۴ - خلیفة السلطان۵ - سیداحمد عاملی۶ - قطب‌الدین اشکوری۷ - سیدامیر فضل‌اللّه استرآبادی. 

(منبع؛ ویکی فقه ، دانشنامه حوزوی   wikifeqh.ir).

 

آثار و تألیفات فیلسوف و عارف و مورخ جلیل القدر قطب الدین اشکوری

تاکنون ۹ اثر از قطب‌الدین، در علوم گوناگون همانند: تفسیر، علوم روایی، فقه، فلسفه، کلام، عرفان، اخلاق و ریاضیات شناخته شده است:

  • ۱. تفسیر شریف لاهیجی؛ این تفسیر به زبان فارسی و در چهار جلد تدوین شده و تفسیر مبسوطی است که بیشتر صبغه روایی دارد و در رتبه تفاسیر متوسط قرار می‌‌گیرد، یعنی از حد یک ترجمه و تفسیر ساده فراتر بوده و در عین حال چندان عمیق، مفصل و فنی نیست. مؤلف، این کتاب را در شهر پتنه هند در سال ۱۰۸۶ ق. به اتمام رسانده است. این تفسیر تاکنون دوبار چاپ شده؛ نخست بخشی از آن در هند در حاشیه تفسیر لوامع التنزیل و تحت عنوان تفسیر بهیه و بار دوم به صورت کامل با تصحیح و تحقیق مرحوم دکتر سید جلال الدین محدث ارموی که در مقدمه، صاحب کتاب را معرفی کرده است. این کتاب در سال ۱۳۴۰ ق. چاپ شده است و نیز دکتر آیتی دو جلد آن را به صورت جداگانه تصحیح نموده است. در مقدمه آن از دگرگونی‌هایی که در روش اخلاقی و مذهبی و عقیدتی مؤلف پدید آمده، سخن به میان آمده است. قطب‌الدین در این کتاب از رساله مثالیه خود بسیار نقل قول نموده است.[۱۱]
  • ۲. محبوب القلوب؛ شاید به جرأت بتوان گفت که محبوب القلوب قطب‌الدین اشکوری، یکی از مهمترین منابع، در زمینه تاریخ فلسفه و حاوی ویژگی‌هایی است که آن را از آثار مشابه ممتاز می‌‌گرداند. محبوب القلوب از پنج بخش اساسی تشکیل شده است: مقدمه: در بیان حقیقت فلسفه و مبدأ پیدایش آن. مقاله نخست: در شرح حال و آرای حکمای پیش از اسلام، از حضرت آدم تا یحیی نحوی است از جمله آنان است: حضرت آدم علیه‌السلام، شیث، حضرت ادریس علیه‌السلام، هرمس، اسقلبیوس، بقراط، جالینوس، لقمان، انباذقلس، فیثاغورس، سقراط، افلاطون، ارسطو، اسکندر، ذوالقرنین و... . مقاله دوم: به شرح حال ۱۲۶ فیلسوف اختصاص دارد که از حرث بن کلده ثقفی آغاز و به میر غیاث‌الدین منصور دشتکی ختم می‌‌شود. از جمله فیلسوفان صاحب نامی‌‌ که در این قسمت به آن‌ها پرداخته شده می‌‌توان به شخصیت‌های ذیل اشاره کرد: بختشیوع، حنین بن اسحاق، اسحاق بن حنین، کندی، ثابت بن مرة، متی بن یونس و... . اشکوری در پایان این بخش به شرح حال ۳۱ تن از بزرگان عرفان و تصوف اشاره کرده که از جمله آن‌هاست: اویس قرنی، کمیل بن زیاد نخعی، ذوالنون مصری، ابراهیم بن ادهم و... . مقاله سوم: در سیره امامان معصوم علیهم‌السلام و بخشی از احادیث مروی از ایشان و مشایخ امامیه است. خاتمه: در شرح حال مؤلف و اجدادش. قطب‌الدین در محبوب القلوب در کنار بیوگرافی اجمالی هر فیلسوف، به تبیین و تفسیر دیدگاه‌ها و اندیشه‌های وی پرداخته و آن گاه که آن را مطابق با واقع نمی‌‌بیند، با عبارت لعلّ مراده(شاید مقصودش این باشد) و نظایر آن، دست به توجیه زده و به گونه‌ای تفسیر می‌‌کند که از دید خودش ایرادی بر آن وارد نشود. مؤلف، در این کتاب نشان داده که فقط یک مورخ نیست؛ بلکه فیلسوفی تمام عیار است. او آثار فلسفی ارزشمندی دارد و از شاگردان ممتاز مکتب فلسفی میرداماد به شمار می‌‌آید؛ از این رو تفسیر و تحلیل‌های وی می‌‌تواند قابل استناد و تأمل باشد و به راحتی نمی‌‌توان از کنار آن‌ها گذاشت. ختم کتابت این نسخه در سال ۱۰۹۵ ق. بدست شیخ محمدجعفر فرزند قطب‌الدین صورت گرفته است. اخیراً نسخه محبوب القلوب (مجلس شورای اسلامی) با ترجمه سید احمد اردکانی، با تصحیح و تحقیق: علی اوجبی که یک جلد آن در حدود ۶۰۰ صفحه است، در سال ۱۳۸۰ ش. به چاپ رسیده است.[۱۲]
  • ۳. فانوس الخیال فی ارادة عالم المثال یا الرسالة المثالیه؛ این اثر به زبان عربی آمیخته به فارسی نوشته شده است. در این رساله، نخست با استناد به احادیث مروی از امامان معصوم علیهم‌السلام به تبیین عالم مثال و صُوَر مثالی پرداخته شده و پس از آن دیدگاه‌های حکمای اشراقی، عرفا، صوفیه و اهل ذوق تفسیر شده است. تاریخ ختم کتابت در سال ۱۰۷۷ ق. است.[۱۳] این کتاب به ادعای علامه تهرانی، سومین کتاب قطب‌الدین لاهیجی است.[۱۴]
  • ۴. الخطرات القلبیة یا اعمال القلب؛ این اثر به زبان عربی نگاشته شده و می‌‌کوشد این نکته را تبیین کند که آدمی‌‌ به خاطر خطورات قلبی مؤاخذه خواهد شد. وی این کتاب را به درخواست برخی از دوستانش و در جواب سؤال مؤاخذ از خطورات قلبی، نوشته است.[۱۵]
  • ۵. ثمرة الفؤاد؛ در بیان اسرار احکام و حقایق اعمال عبادی، شامل: مقدمه درباره این که عقل رسول باطنی است و دو مائده که هر یک متضمن بخش‌های جزیی‌تر به نام ثمره است و به بیان اسرار عبادات و معاملات تا پایان دیات پرداخته و خاتمه‌ای در تعیین فرقه ناجیه است.[۱۶]
  • ۶. خیر الرجال؛ این کتاب به زبان عربی آمیخته به فارسی است. در این اثر رجالی، احوال راویان اسناد کتاب من لایحضره الفقیه به ترتیب ابواب آن بیان شده و در فهرست پایانی کتاب نام راویان به ترتیب حروف الفبا ذکر گردیده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره این کتاب توصیفات بلندی دارد.[۱۷] و سید اعجاز حسین هندی نیز تصریح کرده، هر که در این اثر تأمل کند به عمق دانش، قوت با قدرت نقادی و تحقیقات استوار وی پی می‌‌برد که بسیاری از کتاب‌های مشابه فاقد آن است.[۱۸]
  • ۷. شرح الصحیفة السجادیه؛ که ترجمه فارسی و شرح مختصری است بر صحیفه سجادیه و بیشتر صبغه عرفانی-اخلاقی دارد.[۱۹]
  • ۸. شرح بیتی از مثنوی؛[۲۰]
  • ۹. لطائف الحساب در ریاضیات.[۲۱]

منبع :

محمدتقی ادهم‌نژاد لنگرودی، ستارگان حرم، جلد ۱۸، صفحه ۲۰۳-۲۱۷.{(سایت دانشنامه اسلامی  http://wiki.ahlolbait.com)جهت دسترسی به منابع کاملتر متن  پانویس مقاله از ردیف ۱۱ تا ۲۵ در سایت  دانشنامه مراجعه شود رجوع شود•}

 

معرفی کتاب مشهور و جامع محبوب القلوب قطب الدین اشکوری

محبوب القلوب یکی از مهم‌ترین منابع در زمینۀ تاریخ فلسفه بوده و مشتمل است بر شرح احوال، اندیشه‌ها و اقوال و آثار انبیاء، ائمه معصومین علیهم السلام، فلاسفه، عرفا، متکلمان و به طور کلی حکمای یونانی و مسلمان.

         مولف مقدمه کتاب را با مطالبی در باب حکمت، تعریف حکمت و اخبار و احادیثی درباره معرفت و تایید علم حکمت آغاز کرده، سپس نوعی تقسیم‌بندی از فلاسفه هنری، صابئین، برهمائیان، ستاره‌شناسان، رشد فلسفه و فلاسفه یونان و کاهنان مصری، همچنین رشد علوم در زمینه‌های مختلف به دست می‌دهد. آنگاه مخاطبان با شرح حال و دیدگاه‌های برخی پیامبران، حکما و اندیشمندان، تا ظهور اسلام آشنا می‌شوند. این افراد عبارت‌اند از: آدم (ع)، شیث، ادریس، هرمس، بقراط، جالینوس، لقمان، فیثاغورث، سقراط، افلاطون، ارسطو، اسکندر ذوالقرنین، اسکندر الافرودیسی، دیوجانس، زنون، زرتشت، اقلیدس، بطلمیوس، یحیی نحوی و اشخاصی از این دست.

محبوب القلوب قطب‌الدین اشکوری یکی از مهم‌ترین منابع در زمینۀ تاریخ فلسفه است. نویسندۀ اثر از مشاهیر حکما و عرفای قرن یازدهم هجری به شمار می‌آید‌. مترجم اثر، سید احمد اردکانی، محدث، فقیه و مورخ سدۀ سیزدهم و معاصر فتحعلی شاه قاجار است و آثار تألیفی و ترجمۀ متعددی در کارنامۀ خود دارد.

اشکوری در محبوب القلوب در کنار زندگینامۀ هر فیلسوف، به تبیین و تفسیر دیدگاه‌ها و اندیشه‌های وی پرداخته است. در این راه او مورخ صرف نیست؛ بلکه فیلسوفی تمام عیار است. او که از شاگردان ممتاز مکتب میرداماد به شمار می‌آید، تفسیرها و تحلیل‌های درخوری در ضمن احوال هر فیلسوف ارائه می‌کند.

جلد اول شامل مقدمه‌ای در بیان حقیقت فلسفه و مبدأ پیدایش آن است؛ و پس از آن در مقاله اول به شرح حال حکمای پیش از اسلام، از آدم (ع) تا یحیی نحوی می‌پردازد.

جلد دوم به شرح حال ۱۲۶ فیلسوف اختصاص دارد و پس از آن شرح حال ۳۱ تن از بزرگان عرفان و تصوف را ارائه می‌دهد.

جلد سوم در سیرۀ ائمۀ اطهار و بخشی از احادیث مروی از ایشان و مشایخ امامیه است. خاتمۀ کتاب در شرح حال مؤلف و اسلافش است؛ و حاوی اطلاعاتی است که در هیچ اثر دیگری نیامده است.

ترجمۀ سید احمد اردکانی از این کتاب، ترجمۀ آزاد و تحریری فارسی است. مترجم در ترجمۀ خویش، هیچ در بند ترجمۀ واژه به واژه و ترجمۀ اصطلاحی نبوده، از این رو برخی عبارات را حذف و مواردی را به متن افزوده است. در تصحیح حاضر با تطبیق متن عربی و فارسی، بخش‌های حذف شده داخل قلاب به متن افزوده و بخش‌های اضافه شدۀ مترجم نیز مشخص شده‌اند.

همچنین مترجم پس از پایان هر بخش با عنوان مترجم می‌گوید دیدگاه شخصی خویش را بیان کرده و با رویکردی انتقادی به تحلیل بیانات مؤلف پرداخته است. از این رو، اثر حاضر را نمی‌توان ترجمه یا تحریری صرف از محبوب القلوب به شمار آورد، بلکه در واقع ترجمه‌ای است تألیفی و نقادانه؛ و این خود حاکی از عمق دانش و دقت مترجم بوده و او را فراتر از یک مترجم صرف قرار می‌دهد.

محبوب القلوب اثر قطب‌الدین اشکوری با ترجمۀ سید احمد اردکانی، برای نخستین بار با تصحیح علی اوجبی در سه جلد توسط انتشارات مولی چاپ و منتشر شده است. 

منبع: انتشارات آیت شرق:  https://ayateeshraq.com/padp4  ).

منابع:

۱- محمدتقی ادهم‌نژاد لنگرودی، ستارگان حرم، جلد ۱۸، صفحه ۲۰۳-۲۱۷.{(سایت دانشنامه اسلامی  http://wiki.ahlolbait.com)جهت دسترسی به منابع کاملتر متن  پانویس مقاله پانویس ۱ تا ۱۰ در سایت  دانشنامه مراجعه شود رجوع شود.}

۲_خدمات متقابل اسلام و ایران نویسنده : مطهری، مرتضی    جلد : 1  صفحه : 588).

۳ -  ویکی فقه ، دانشنامه حوزوی   wikifeqh.ir).

۴- محمدتقی ادهم‌نژاد لنگرودی، ستارگان حرم، جلد ۱۸، صفحه ۲۰۳-۲۱۷.{(سایت دانشنامه اسلامی  http://wiki.ahlolbait.com)جهت دسترسی به منابع کاملتر متن  پانویس مقاله از ردیف ۱۱ تا ۲۵ در سایت  دانشنامه مراجعه شود رجوع شود•}

۵- سایت انتشارات آیت شرق:  https://ayateeshraq.com/padp4 .

                                      

                            گردآوری و تنظیم: اسماعیل اشکور کیایی/م۴۸/ سپارده اشکور